تعزیه تصویر است از دو جبهه‌ای که یکی مسیر سقوط انسانیت را طی می‌کند و دیگری در راستای فتح قلّه خلیفه‌اللهی نردبان صعود به سوی خدا را درپیش گرفته است. راهی که باور پرواز را در ذهن و اندیشه انسان خاکی ، شکوفا و بذر رهایی از رنگ و ننگ و نیرنگ را در دلهای بشریت می‌کارد.

تعزیه روایت حماسی‌ترین و خونین‌ترین نبرد تاریخ است ، نبردی که در یک سوی آن همه رازها و رمزهای سعادت انسان شجاعانه در مقابل همه تزویرهای شقاوت شیطان ، قامت راست می‌کند تا تجربه پیروزی خون بر شمشیر را به آیندگان بیاموزد.

تعزیه هنر است ، آن هم هنری مذهبی ، مردمی ، غنی ، مالامال از تعبد و احساس اما این هنر را نمی‌توان در ردیف هفت هنری به شمار آورد که برای خود حد و مرزی را قائلند ، گرچه اغلب هنرها در این هنر منحصربفرد به خدمت گرفته شده است و با تئاتر قرابت دارد. سوزی که از سینه‌های تعزیه‌گردانان و نظاره‌گران آن برمی‌خیزد آن را به سمت و سوی هنر هشتم سوق می‌دهد که همانا هنر احساس و همدردی با مظلومیت تاریخ تشیع است. همه چیز این هنر ، تصویری از درون آدمی است ، حتی یقین و سعادت خدااندیشان و شک و شقاوت خاک‌نشینان در رنگ لباسها و پرهای کلاه خود تجلی می‌کند.

تعزیه‌خوانی در آغاز دوره سلطنت قاجار بصورت یک نمایش آئینی – مذهبی جلوه‌ای برجسته داشته و روند تحول و تکامل خود را طی نموده است. فتحعلی شاه که مردی مذهبی بود با بظاهر مذهبی می‌نمود به تعزیه و تعزیه‌خوانی علاقه نشان می‌داد و در رواج این سنت مذهبی در میان مردم و همگانی کردن ان در جامعه ، کمابیش نقش مهم و مؤثری داشت.

تعزیه و تعزیه‌خوانی از دیرباز در خالدآباد به خوبی اجرا می‌شده و هم‌اکنون نیز اجرا می‌شود و چنانکه از صحبتها و خاطرات پیران و پابه سن گذاشته‌هایمان پیداست تعزیه‌خوانی از حدود اوایل سلطنت قاجار در خالدآباد رایج شده است.

تا یک قرن گذشته خالدآباد تعزیه‌خوان نداشت و تعزیه‌خوانان دوره‌گرد از شهرهای قزوین ، طالقان ، عَقدایِ یزد و دیگر نقاط کشور به خالدآباد می‌آمدند و تعزیه اجرا می‌کردند.

معروفترین مرکز تعزیه‌خوانی در تهران و مرکز تکیه دولت نام داشت که معروفترین و بهترین تعزیه‌خوانان ایران در آنجا تعزیه‌خوانی می‌کردند. یکی از پیشکسوتان تعزیه‌خوانی خالدآباد روایت می‌کند که تعزیه‌خوانان تکیه دولت ناصرالدین‌شاه نیز به خالدآباد آمده و تعزیه اجرا نمودند.

تعزیه‌خوانان افرادی بودند که رفته رفته از میان مردم برگزیده شده و برحسب استعدادها و لیاقتهای هنری و نوع صدا و صوت نقش‌هایی را برعهده می‌گرفتند.

معمولاً در خالدآباد تعزیه‌خوانان از سنین کودکی و برحسب یک سنت موروثی به تعزیه روی می‌آورند و در هر دوره‌ای از عمر خود نقش متناسب به عهده می‌گیرند. مثلاً در سنین کودکی و نوجوانی شبیه طفلان مسلم (ع) و شبیه طفلان حضرت زینب و مانند آن را اجرا می‌کنند و یا در دوران جوانی و میانسالی اگر صدای نازک و سوزناک داشتند و از صوتی خوب برخوردار بودند موافق‌خوانی را برعهده می‌گیرند.

تعزیه با صورت بخشیدن به سنتهای مردمی و بومی و ترکیب آن با اعتقادات مذهبی و آیینی شیعه درعین حال زبانی برای گفتگویی صمیمانه درباره تنوع فرهنگی و هویت قومی فراهم آورد.

تعزیه در مسائل اجتماعی ، فرهنگی و آداب و رسوم مردم خالدآباد نقشی انکارناپذیر داشته است بین فرهنگ مردم و تعزیه خوانی نوعی تقابل به چشم می‌خورد.

نقل است از قدیمیترین و کهنسالترین مردم خالدآباد که : تا ما به یاد داریم و از پدرانمان نیز شنیده‌ایم تعزیه‌خوانی در خالدآباد در گذشته به سبک امروزی نبوده است و فقط در روز عاشورا تعزیه امام حسین(ع) خوانده می‌شد و افراد تعزیه‌خوان نیز لباسهای امروزی را نداشتند ، فقط از پیشانی‌بند و روسری بعنوان لباس برای خواندن تعزیه استفاده می‌کردند یعنی فقط روسری به سر می‌بستند. اما امروزه در تعزیه خوانی ابزار و اشیایی بکار گرفته می‌شوند که واقعی هستند نظیر اسب ، شمشیر ، سپر ، حتی گستردن سفره و خوردن غذا درضمن اجرای نقش . در تعزیه‌هایی هم که ایجاب می‌کند بعضی از ابزارها سمبولیک و نمادین هستند مانند نگین انگشتری عقیق یا فیروزه که نشان از چشمه یا شاخه‌ای که نشان از درخت دارد یا ظرف آب که نشان از رود فرات و یا رنگ قرمز پاشیده برلباس و پارچه سفید نشان از کفن‌پوشی برای شهادت و مجروحیت است.

در تعزیه لباسهای اشفیا سرخ رنگ و فاخر ، لباس ائمه(ع) ساده و به رنگ سبز ، لباس اهل حرم با روبنده و لباس مشکی رنگ و لباس قاصد و درویش و رهگذر به رنگ زرد است.

عشق به امام حسین(ع) و عشق به تعزیه با خون مردم خالدآباد عجین شده است و آنها را مردمی ولایتی و مذهبی نموده به حدی که هم‌اکنون در خالداباد در تمام طول ۲ ماه محرم و صفر ، ایام فاطمیه و ایام شهادت امام علی(ع) مراسم تعزیه‌خوانی برگزار می‌گردد.

مجالس تعزیه‌ای که هم‌اکنون در غالب شهرهای کویری ایران ازجمله کاشان ، نطنز و خالدآباد برپا می‌شود از روی نسخ تعزیه که از سوی سیدمصطفی کاشانی معروف به میرعزا تهیه و تدوین شده و توسط کُتّاب محلی تحریر گردیده اجرا می‌شود.

موسیقی در تعزیه:

درگذشته در تعزیه از شیپور و طبل بعنوان موسیقی تعزیه استفاده می‌شد که امروز این ابزار موسیقی جای خود را به ترومپت ، دهل و سنج داده‌اند و گاهی هم نی می‌زنند.

استاد ابوالحسن صبا موسیقیدان و نوازنده برجسته ایران معتقد است که این تعزیه بوده که موسیقی را حفظ کرده است.

تعزیه‌خوانان غالب تعزیه‌ها را از روی دستنوشته‌هایی که به آن نسخه می‌گویند می‌خوانند. میزان ابیات موجود در هرنسخه براساس نقشی که باید هرفرد اجرا کند متفاوت است. فواصل اشعاری که هرفرد باید درمقابل دیگر نقشها بخواند با خطی تفکیک شده است و مجموعه نسخه‌هایی که در یک تعزیه به کار می‌رود مجلس نام دارد که بوسیله فهرست مشخص می‌شود. حضور تعزیه گردان در اجرای تعزیه برای هدایت تعزیه خوانان لازم است. باوجود آنکه در نسخه‌های تعزیه هیچ توضیح درباره حرکات و رفتارهای افرا تعزیه‌خوان نیامده است ولی آنها درموقع مناسب با حرکات زیبا و جالب نقش خود را به خوبی ایفا می‌کنند و این از محاسن غیرقابل انکار تعزیه است.

تعزیه‌خوانی چنانکه از عنوان آن پیداست مراسمی است نمایش‌گونه که می‌کوشد حادثه کربلا و دیگر وقایعی را که مربوط به مصایب اهل بیت (ع) است آنگونه تصویر نماید که حاضران در مجلس را متأثر کرده ، با این کار سیل اشک را از دیدگان سرازیر نماید. شبیه‌خوانی از یک‌سو مظلومیت ، غریبی ، بی‌پناهی اهل بیت(ع) را یادآور می‌شود و ازطرفی جنایت ، قساوت و جفاپیشگی اشفیا را به تصویر می‌کشد و دریک کلام تعزیه تجسم دلبستگی شیعیان به رسالت امام حسین(ع) در کربلاست.